ماهیت شیطان

شیطان اگر فرشته بود، چرا بد کرده است؟

شیطان از جنیان است، نه از فرشتگان. در آیه ای از قرآن بر جن بودن ابلیس تصریح شده است: "فسجدوا الا ابلیس کان من الجن ففسق عن امر ربّه ؛ تمام فرشتگان سجده کردند جز ابلیس که از جنس جن بود...".(1)
دلیل دیگر بر جن بودن آن که فرشتگان پاک و معصوم اند، ولی ابلیس معصیت کرد.
دلیل سوم: قرآن مجید خلقت جن را از شعله های آتش می داند.(2) که ابلیس هم جنس آنها است. چنان که قرآن از او حکایت می کند که گفت: "مرا از آتش آفریدی و آدم را از خاک ".(3) اما فرشتگان به بیان پیامبر(ص) از نور آفریده شده‌اند.(4)
دلیل چهارم: ابلیس دارای زن و فرزند است. قرآن مجید می فرماید: "ابلیس و فرزندانش را که دشمنان شمایند، دوستان خود می گیرید"(5)

ماهیت شیطان

شیطان و ابلیس: شیطان در لغت، اسم جنس است به معناى موجود شرور و شامل هر موجود متمرّد و طغیانگر و خرابکارى مى‏شود. خواه از جن باشد یا انسان یا سایر موجودات. به همین جهت در قرآن کریم گاه به صورت مفرد و گاه جمع به کار رفته است مانند تعبیر A}شیاطین الجنّ و الانس{A؛ V}انعام / 112{V. اما شیطانى که معمولاً مورد سخن است، موجودى است به نام ابلیس که در قرآن سخن از او آمده است ابلیس، موجودى است از نوع جنّ که به واسطه عبادت پروردگار در رتبه ملائکه قرار گرفته بود لکن با تکبّر و طغیان از فرمان و دستور الهى مطرود واقع گشت و قسم یاد کرد که بنى آدم را اغوا کند. A}فسجدوا الا ابلیس کان من الجنّ ففسق عن امر ربّه{A؛ V}کهف / 50{V. بنابراین حقیقت ابلیس، از جنس جنّ است.

مطلبی درباره ماهیت شیطان

شیطان اسم جنس برای هر موجود موذی و منحرف کننده و طاغی و سرکش است؛ که هم شامل ابلیس می شود و هم بقیه موجودات منحرف کننده و تبهکار.
راغب اصفهانی در ریشه یابی کلمه شیطان این دو نظر را بیان می کند: "شیطان یا از "شطن" به معنای دور شدن(از حق) گرفته شده و یا از "شاط" به معنای سوختن از روی خشم، مشتق گردیده است و نقل می کند که شیطان اسم است برای هر موجود پلید و شریر از جن و انس و حیوان"[1]
در قرآن مجید نیز در برخی موارد از ابلیس تعبیر به شیطان شده است.[2] و در مواردی دیگر همان معنای عمومی شیطان اراده شده است.[3] بعضی گمان کرده اند که ماهیت شیطان چیزی جز نفس اماره نیست. همان هواهای حیوانی و شهوانی، در درون انسان که او را به بدی ها امر می کند.
اما قرآن مجید ابلیس را موجودی مستقل از انسان و از جنس آتش و جن می داند. گرچه شیطان موجودی مستقل از هوای نفس است؛ اما جدای از هوای نفس به انحراف و نفوذ نمی پردازد. بلکه از راه خواهش های حیوانی و با تزیین و فریب انسان او را به سوی مادیات و لذایذ غفلت انگیز، جذب می کند. آنگاه که قرین و همدم او شد؛ با افساری که به گردنش انداخته؛ او را به هر سو که بخواهد می کشاند. خداوند نیز بر اساس حکمت و مصلحت، زمینه نفوذ و وسوسه گری او را منتفی نفرمود. بلکه با اسبابی مانند تبلیغات سمعی و صوتی و برنامه های مخرّب و اغفال کننده و اجازه مشارکت در مال و فرزندان، از طریق حرام و نامشروع امکان تحریک او را فراهم کرد.(اسرا/64)

شیطان کیست؟ و چه می‌ کند؟

  وقتی گفته می ‌شود «شیطان»، «ابلیس» به ذهن می ‌آید در حالی که «ابلیس» کسی بود که وقتی فرشتگان به امر خدا بر آدم سجده کردند او تکبر ورزید و سجده نکرد و از این فرمان خدا سرپیچی کرد و خداوند متعال او را از درگاه خودش راند و «شیطان رجیم» نامیده شد. «رجیم» یعنی (رانده شده).

  بعد از آن هم آدم(ع) را فریب داد و موجب شد که از بهشت خارج و به زمین «هبوط» کند و در این جریان دشمنی ‌اش را نیز با انسان نشان داد. و هنوز هم ما انسان‌ها در معرض خطر او قرار داریم.

  ولی در قرآن‌کریم «شیطان» گاهی اعم از «ابلیس» است لذا در سوره‌ ناس می ‌فرماید: (الَّذِی یوَسْوِسُ فِی صُدُورِالنَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ‌ وَالنَّاسِ)؛ «کسانی که وسوسه می‌ کنند برخی از جنیان هستند و برخی از انسان‌ها‌ هستند.» و در روایاتی ذیل این آیه وارد شده که «برای دل هر مؤمنی دو گوش هست (دو راه انتقال اطلاعات و الهام است) که یکی را فرشته الهام می ‌کند، و دیگری را شیطان الهام و وسوسه می‌کند».

  از این‌رو این وسوسه‌ گر ممکن است از جنس انسان‌ها باشد و ممکن است از جنس شیطان‌ها باشد.

  در نتیجه ابلیس یکی از شیاطین است و شیطان، اعم از جن و انسان است.